Hải Dương tự hào với văn hoá xứ Đông. Văn hóa xứ Đông bao hàm những nét đặc trưng riêng có của tỉnh Đông xưa và Hải Dương ngày nay, bên cạnh những đặc trưng chung của văn hóa Việt Nam.

Đậm nét giá trị văn hóa truyền thống 

Hải Dương đang lưu giữ khối lượng lớn văn hoá vật thể và phi vật thể đa dạng, độc đáo với 1.098 di tích lịch sử, văn hoá, danh thắng. Từ những dấu ấn thời kỳ đồ đá cũ có niên đại trên 3 vạn năm (di chỉ ở hang Thánh Hoá, núi Nhẫm Dương, Kinh Môn) đến những di chỉ, di vật có giá trị của thời đại đồ đồng (tại Ðồi Thông, Kinh Môn; Hữu Chung, Tứ Kỳ; làng Gọp, Thanh Hà)... Văn hoá Lý, Trần, Lê, Nguyễn là dòng chảy liên tục và rực sáng trên vùng đất này, đã tạo nên một không gian văn hoá đặc biệt. Toàn tỉnh có 127 di tích được xếp hạng quốc gia, tiêu biểu là các di tích quốc gia đặc biệt Côn Sơn - Kiếp Bạc, An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương, Văn miếu Mao Điền, đền Xưa - chùa Giám - đền Bia. Hải Dương còn là nơi lưu giữ lịch sử về ba danh nhân vĩ đại của đất nước và thế giới, đó là Trần Hưng Ðạo - danh nhân quân sự, Nguyễn Trãi - danh nhân văn hoá, Chu Văn An - "người thầy của muôn đời". 

Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVII xác định để phát triển nhanh và bền vững phải khai thác và phát huy tối đa di sản văn hóa, bản sắc con người xứ Đông. Trong ảnh: Trung tâm Văn hóa Xứ Đông mang biểu tượng của đất học

Văn hoá xứ Ðông là truyền thống của những phong tục, tập quán, lối sống tốt đẹp, lành mạnh của cộng đồng dân cư, được lưu truyền và thể hiện qua các lễ hội truyền thống. Điển hình là các lễ hội chùa Côn Sơn, đền Kiếp Bạc cùng 566 lễ hội truyền thống khác. Hải Dương còn nổi tiếng là một trong những cái nôi của nghệ thuật hát chèo với "Chiếng chèo Ðông" của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nhiều loại hình văn nghệ dân gian như tuồng, múa rối nước, xiếc, hát ca trù, hát trống quân, hát đối, hát ru, ca dao, tục ngữ cũng tồn tại, lưu truyền đời đời trên mảnh đất này. Từ vốn văn hóa truyền thống phong phú ấy đã bộc lộ những nét nhuần nhị, trữ tình, lạc quan, đầy lãng mạn trong tính cách của người xứ Ðông.

Văn hoá xứ Ðông mang đặc trưng của sự cần cù lao động, sáng tạo, được hình thành, đi lên bằng sức lao động của con người. Người Hải Dương đã tạo ra những sản vật truyền thống như gạo nếp cái hoa vàng, vải thiều, bánh đậu xanh, bánh gai, mắm rươi, mắm cáy... Hải Dương còn là quê hương của nhiều làng nghề truyền thống danh tiếng như chạm khắc đá Kính Chủ (Kinh Môn), chạm khắc gỗ Ðông Giao (Cẩm Giàng), kim hoàn - vàng bạc Châu Khê (Bình Giang), gốm Chu Ðậu (Nam Sách), khắc ván in Hồng Lục - Liễu Tràng (Gia Lộc)... Những sản phẩm từ các làng nghề truyền thống này thể hiện sự sáng tạo khéo léo, tài hoa của con người xứ Ðông.

Đặc biệt, văn hóa xứ Đông là truyền thống hiếu học. Thời kỳ phong kiến, Hải Dương có 472 tiến sĩ, 11 trạng nguyên. Có "làng tiến sĩ" Mộ Trạch (Bình Giang) với 39 tiến sĩ, nhiều nhất cả nước. Có huyện Nam Sách - "Bồ sách của nước Nam" cũng đứng đầu về số lượng tiến sĩ. Có Văn miếu Mao Ðiền (Cẩm Giàng), nơi minh chứng cho truyền thống hiếu học của người xứ Ðông. Có nữ tiến sĩ đầu tiên của Việt Nam là Nguyễn Thị Duệ…

Có thể nói giá trị cốt lõi của văn hóa xứ Đông - Hải Dương chứa đựng đầy đủ những giá trị của văn hóa Việt Nam và mang đậm nét giá trị văn hóa truyền thống của người Hải Dương, đó là lòng yêu nước, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng; lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý; đức tính cần cù, sáng tạo; sự tinh tế, tính giản dị; hiếu học, khéo léo, tài hoa, lạc quan, lãng mạn, khát vọng, vượt khó.

Động lực phát triển kinh tế - xã hội       

Phát huy truyền thống văn hoá phong phú của quê hương, trong quá trình lãnh đạo, triển khai phát triển kinh tế - xã hội, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Hải Dương luôn xác định văn hoá là điểm tựa, là nền tảng; gắn văn hóa với các hoạt động, các lĩnh vực đời sống chính trị, kinh tế, xã hội; văn hoá vừa là động lực phát triển vừa là đích hướng tới trong quá trình đưa địa phương thành tỉnh công nghiệp theo hướng hiện đại. Các cấp, ngành trong tỉnh đã quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, triển khai thực hiện các nghị quyết của Trung ương với nhiều giải pháp sáng tạo, phù hợp và hiệu quả. Cùng với đẩy mạnh phát triển kinh tế, việc đẩy mạnh phát triển văn hóa và phát huy giá trị cốt lõi, nét đặc trưng của người xứ Đông - Hải Dương luôn được các cấp ủy đảng, chính quyền quan tâm thực hiện, thông qua nhiều chương trình, cuộc vận động lớn.

Đời sống văn hóa ở Hải Dương có sự chuyển biến sâu sắc, rõ nét, khẳng định vai trò to lớn của nhân dân trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa" gắn với cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” có vị trí trọng tâm, được triển khai rộng khắp và được các tầng lớp nhân dân tích cực hưởng ứng. Phong trào xây dựng nông thôn mới đạt được nhiều thành tựu tích cực, làm thay đổi diện mạo thôn quê, cùng quá trình đô thị hóa mạnh mẽ gắn với phong trào xây dựng đô thị văn minh, hiện đại đã góp phần thay đổi căn bản đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội từ nông thôn đến thành thị.

Thiết chế văn hóa từ tỉnh đến cơ sở ngày càng hoàn thiện, nhất là hệ thống nhà văn hóa thôn, khu dân cư. Đến nay, gần 100% số thôn, khu dân cư có nhà văn hóa; nhiều mô hình phát triển văn hoá sáng tạo, hiệu quả ở cơ sở.

Văn miếu Mao Điền (Cẩm Giàng) - nơi tôn vinh truyền thống hiếu học của Hải Dương. Ảnh tư liệu

Công tác bảo tồn, phát huy các di sản văn hoá có hiệu quả. Hải Dương cũng là một trong những tỉnh sớm hoàn thành tổng kiểm kê, phân loại di sản văn hóa; đồng thời làm tốt công tác xã hội hóa, huy động mọi nguồn lực dành cho việc trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử văn hóa, cách mạng.

Đối với giáo dục con người, nhất là thế hệ trẻ, trong những năm qua, quy mô, mạng lưới trường, lớp học phát triển đồng bộ, từng bước được chuẩn hóa. Ngành giáo dục đã thực hiện nghiêm kế hoạch giáo dục, dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, đồng thời lồng ghép, tích hợp với giáo dục đạo đức, giáo dục hướng nghiệp và nghề phổ thông... Hải Dương luôn trong tốp dẫn đầu toàn quốc ở các kỳ thi cao đẳng và đại học, các kỳ thi học sinh giỏi quốc gia, quốc tế.

Phong trào Toàn dân rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại phát triển rộng khắp. Tỷ lệ người dân tập luyện thể dục - thể thao thường xuyên đạt 31%. Thể thao thành tích cao tiếp tục được duy trì trong tốp 10 tỉnh, thành phố, ngành dẫn đầu tại các kỳ Đại hội Thể dục - Thể thao toàn quốc.

Sự nghiệp phát triển văn học, nghệ thuật, báo chí, thông tin được quan tâm. Văn nghệ quần chúng phát triển nhanh chóng với nhiều hình thức hoạt động phong phú, đa dạng; bảo tồn hiệu quả những giá trị nghệ thuật truyền thống của địa phương.

Khát vọng vươn lên   

Với ý nghĩa to lớn của văn hóa trong xây dựng và phát triển, xây dựng con người mới; Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng khẳng định văn hoá là động lực, là sức mạnh cho chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn tới; Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XVII xác định để phát triển nhanh và bền vững chúng ta phải khai thác và phát huy tối đa di sản văn hóa, bản sắc con người xứ Đông. Hải Dương tiếp tục cụ thể hóa Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh nhiệm kỳ 2020-2025 và đang triển khai thực hiện bằng những chương trình, đề án cụ thể. Chương trình "Phát huy giá trị văn hóa xứ Đông và xây dựng con người Hải Dương đáp ứng yêu cầu phát triển giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030" đã đề ra các mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm. Đó là các mục tiêu lớn:

Một là, xây dựng đời sống và môi trường văn hóa lành mạnh phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Chăm lo xây dựng con người Hải Dương có sự gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống xứ Đông với các giá trị hiện đại, sớm đưa Hải Dương trở thành tỉnh công nghiệp hiện đại vào năm 2030.

Hai là, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể trên địa bàn tỉnh; khai thác có hiệu quả hệ thống các di tích lịch sử văn hóa, danh thắng, khu, điểm du lịch trên địa bàn phục vụ cho phát triển kinh tế - xã hội; tạo sự chuyển biến mạnh mẽ có tính đột phá về phát triển du lịch.

Ba là, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cả về tri thức, đạo đức, chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng làm việc và ý chí vươn lên, từng bước đáp ứng yêu cầu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và mục tiêu phát triển của tỉnh với tinh thần "Người Hải Dương văn minh, hiếu học và khát vọng vươn lên".

Để đạt được mục tiêu nói trên Đảng bộ tỉnh đã đề ra 5 nhiệm vụ là:

Phát triển văn hóa, thể thao và du lịch, bao gồm bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh; chú trọng phát triển công nghiệp văn hóa; tập trung nguồn lực phát triển du lịch; duy trì và phát triển các phong trào thể dục, thể thao; đổi mới, nâng cao chất lượng công tác thông tin, truyền thông; tăng cường, chủ động hội nhập quốc tế trên lĩnh vực văn hóa, thể thao và du lịch.

Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, bao gồm các nhiệm vụ cụ thể nhằm tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông; giáo dục nghề nghiệp, giải quyết việc làm; tuyển dụng, đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức, viên chức.

Xây dựng "Người Hải Dương văn minh, hiếu học và khát vọng vươn lên" nhằm bồi dưỡng lòng yêu nước, tự hào dân tộc, tinh thần hiếu học, cùng ý chí và khát vọng vươn lên. Cùng với đó là nâng cao chất lượng các mô hình văn hoá từ tỉnh đến cơ sở.

Phát huy hiệu quả quy ước, hương ước và các giá trị văn hoá truyền thống như đẩy lùi và loại bỏ các hủ tục, tệ nạn xã hội, các hành vi tiêu cực, tư tưởng, lối sống trái với thuần phong mỹ tục, phát huy vai trò giám sát của nhân dân trong thực hiện các bộ quy tắc ứng xử.

Tổ chức một số sự kiện quy mô lớn mang đậm dấu ấn Hải Dương, bao gồm các sự kiện văn hóa, du lịch như tổ chức lễ hội ở các di tích quốc gia đặc biệt, lễ hội truyền thống dân gian được ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, lễ hội ẩm thực - Carnaval đường phố, lễ hội vải thiều Hải Dương... Đăng cai tổ chức một số giải (môn) thể thao quốc gia, quốc tế, khu vực mà Hải Dương có tiềm năng, thế mạnh. Tổ chức một số sự kiện, hội thi tài năng, học sinh giỏi nhằm kích thích nâng cao chất lượng nguồn nhân lực của tỉnh.

Để đạt được các mục tiêu, nhiệm vụ nêu trên, mỗi cấp, ngành, đoàn thể, địa phương trong tỉnh đã được giao nhiệm vụ cụ thể nhằm thực hiện có hiệu quả 3 đề án, 8 kế hoạch và 7 nhiệm vụ trọng tâm với nhiều giải pháp đồng bộ, phù hợp với chức năng, nhiệm vụ và bảo đảm tính khả thi cao, theo tinh thần 5 "rõ" (rõ người, rõ việc, rõ tiến độ, rõ hiệu quả và rõ trách nhiệm).