Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia Đền Đươi thuộc địa phận xã Thống Nhất, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương. Đền Đươi thờ Quốc mẫu Nguyên phi Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan. Vương phi Ỷ Lan còn có tên gọi khác Linh Nhân Hoàng thái hậu, bà là phi tần của hoàng đế Lý Thánh Tông và là thân mẫu của hoàng đế Lý Nhân Tông, là 2 vị vua triều nhà Lý (ở thế kỉ 11). Quốc mẫu Ỷ Lan được lịch sử tôn vinh là bậc nữ kiệt, có tài trị nước. Sinh thời, bà từng hai lần đăng đàn nhiếp chính, có nhiều công lớn gây dựng triều đình nhà Lý và phát triển dòng mạch Phật Giáo Việt Nam. 

Quần thể di tích lịch sử Quốc gia Đền Đươi (ảnh: Quang Tiệp)

Tương truyền, đền Đươi được khởi dựng từ thời nhà Lý vào thế kỷ thứ XI, được mệnh danh là một trong những “Danh lam cổ tự” nổi tiếng trên đất Hải Dương. Với gần một nghìn năm tồn tại, đền Đươi đã trải qua những biến cố, thăng trầm thời cuộc, chịu ảnh hưởng của thiên nhiên và chiến tranh tàn phá, nhiều hạng mục của đền Đươi đã bị xuống cấp nghiêm trọng.

Để đáp ứng lòng mong mỏi và nhu cầu sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của nhân dân địa phương và du khách thập phương, được sự quan tâm của các cấp ủy, chính quyền từ trung ương đến cơ sở và nhân dân địa phương, quần thể di tích đền Đươi được đầu tư tu bổ tôn tạo các hạng mục cơ bản, nhưng vẫn giữ nguyên bố cục kiến trúc. Quần thể này có khuôn viên thoáng rộng, có cảnh quan đẹp, các hạng mục bề thế, nguy nga, làm tôn thêm vẻ uy nghiêm của di tích. Đền Đươi bảo tồn các giá trị di sản văn hóa, đặc biệt về kiến trúc nghệ thuật. Các đồ thờ, tế tự được bài trí tại nội điện đảm bảo tính hài hòa, khoa học. Tổng quan di tích có sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc với cảnh quan. Đền Đươi mang đậm nét văn hóa Á Đông, là công trình văn hóa tâm linh, bảo lưu nhiều giá trị lịch sử, kiến trúc nghệ thuật và truyền thống của quê hương Thống Nhất, Gia Lộc.  

Đền Đươi lưu giữ được nhiều đồ thờ, tế tự  và cổ vật có giá trị (ảnh: Quang Tiệp)

Lễ khánh thành công trình tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa quốc gia và Lễ hội truyền thống Đền Đươi, xã Thống Nhất, huyện Gia Lộc năm 2024 lần đầu được tổ chức với quy mô cấp huyện. Lễ hội được tổ chức trong 3 ngày 25, 26, 27/8/2024 dương lịch, tức từ ngày 22 đến 24/7 âm lịch. Phần lễ gồm các lễ nghi: lễ cáo yết, lễ mộc dục, lễ rước bộ, lễ khánh thành và dâng hương. Phần hội có nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao, trò chơi dân gian như: biểu diễn múa rồng, lân, trống hội, chương trình văn nghệ chào mừng, biểu diễn múa rối nước, liên hoan diễn xướng hầu Thánh và các trò chơi dân gian cờ người, bắt vịt, kéo co, giải bóng chuyền hơi, bóng đá v.vv…

Đến nay, công tác chuẩn bị cho Lễ khánh thành và Lễ hội truyền thống Đền Đươi xã Thống Nhất, huyện Gia Lộc năm 2024 đã cơ bản hoàn thành. Đây là sự kiện văn hóa đặc biệt với qui mô lớn, thu hút rất đông các vị đại biểu, khách quí từ tỉnh đến cơ sở, cán bộ và nhân dân địa phương và từ các vùng quê lân cận, cùng du khách thập phương. Đền Đươi hội tụ các giá trị lịch sử, truyền thống, văn hóa, tâm linh, hội tụ niềm tin, ý chí và sức mạnh con người. Ở đó, chúng ta được thăng hoa trong niềm tin tôn giáo linh thiêng, trong sự giao cảm với thiên nhiên, trời đất. Đó là điểm quy tụ lòng dân và khối đoàn kết cộng đồng.