Đồng chí Lê Thanh Nghị, tên thật là Nguyễn Khắc Xứng, sinh ngày 6/3/1911, trong một gia đình nhà nho có truyền thống yêu nước, tại làng Thượng Cốc (nay là xã Gia Khánh, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương).

Hải Dương là tỉnh nằm ở khu vực trung tâm đồng bằng Sông Hồng, nơi có vị trí chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Điều này được thể hiện trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc ta khi nơi đây được đánh giá là trấn thứ nhất trong bốn kinh trấn và là phên dậu phía đông của kinh thành Thăng Long. Nắm bắt được điều này, sau khi chiếm xong Nam Kỳ, thực dân Pháp đem quân tấn công ra Bắc Kỳ lần thứ nhất vào năm 1873 và lần thứ hai vào năm 1883, thì Hải Dương đều trở thành nơi bị tấn công, đánh chiếm ngay sau Hà Nội.

Ngay khi thực dân Pháp đặt chân lên mảnh đất Hải Dương, nhân dân nơi đây đã không ngừng đứng lên đấu tranh. Trong gian khổ đấu tranh, Hải Dương trở thành điểm sáng của phong trào cách mạng trong cả nước, là địa phương sớm tiếp cận đường lối cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin thông qua cuốn “Đường Kách mệnh”; ngay sau khi Đảng ta được thành lập, thì Hải Dương đã thành lập được những chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên trong thời gian cuối tháng 2/1930; là trung tâm hoạt động của Liên Tỉnh ủy B và là một trong những địa phương đầu tiên giành được chính quyền tại tỉnh lỵ sớm trong cả nước...

Để trở thành điểm sáng của cách mạng là kết quả đấu tranh của lớp lớp cán bộ, đảng viên, nhân dân kiên trung trong tỉnh, trong số đó có một người con ưu tú của Hải Dương đã sớm đi theo Đảng, cống hiến trọn đời cho sự nghiệp của cách mạng Việt Nam, có nhiều đóng góp quan trọng cho sự nghiệp đấu tranh giành chính quyền, xây dựng và phát triển đất nước đó là đồng chí Lê Thanh Nghị. Đối với Hải Dương, không có gì là quá khi nói chính đồng chí Lê Thanh Nghị là người gây dựng lại phong trào cách mạng Hải Dương sau thời kỳ đen tối. Dưới vị trí là người cán bộ đảng viên làm công tác chuyên môn, tìm hiểu về lịch sử Đảng và lịch sử Đảng bộ tỉnh Hải Dương, tôi thấy nhận định này là phù hợp, được thể hiện cụ thể trong diễn tiến lịch sử cách mạng của tỉnh Hải Dương. 

Đồng chí Phạm Xuân Thăng, Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Hải Dương ghi lưu bút tưởng nhớ công lao to lớn của Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Lê Thanh Nghị.

Ngay sau khi thực dân Pháp đánh chiếm xong Thành Hải Dương và mở rộng việc xây dựng bộ máy cai trị trong toàn tỉnh Hải Dương (năm 1883), nhân dân khắp nơi trong tỉnh đã nổi dậy khởi nghĩa, với hơn 10 trung tâm chống Pháp trong toàn tỉnh gắn với những tên tuổi lớn như Đinh Gia Quế, Nguyễn Thiện Thuật, Đốc Tít, Thống Kênh… đã khẳng định được tinh thần yêu nước quật cường của nhân dân Hải Dương dù các phong trào đều thất bại do bị thực dân Pháp đàn áp, khủng bố nhưng Hải Dương trở thành điểm sáng, một trong những trung tâm chống Pháp tiêu biểu nhất ở xứ Bắc Kỳ và tinh thần đó chưa bao giờ ngưng nghỉ.

Sang đầu thế kỷ XX, dưới ách thống trị hà khắc của thực dân Pháp, nhân dân Hải Dương tiếp tục nổi dậy hưởng ứng các phong trào đấu tranh, tiêu biểu trong số đó là phong trào đấu tranh theo tư tưởng tiến bộ của các sỹ phu yêu nước, xu hướng yêu nước dân chủ tư sản của các nhà tư sản dân tộc khởi xướng, lãnh đạo và xu hướng vô sản theo đường lối của chủ nghĩa Mác - Lênin với sự tham gia đông đảo của nhân dân các nơi, điều này có tác động và ảnh hưởng tích cực, sâu sắc đến các tầng lớp nhân dân trong tỉnh, nhất là tầng lớp thanh niên tiến bộ. Đây là cơ sở, tiền đề để tư tưởng cách mạng theo con đường vô sản của giai cấp công nhân ăn sâu, bám dễ, phát triển trên địa bàn tỉnh Hải Dương.

Hải Dương là tỉnh có phong trào cách mạng đi đầu trong giai đoạn thành lập Đảng (1928 - 1930) khi hệ quả của hai cuộc khai thác thuộc địa do thực dân Pháp tiến hành ở Bắc Kỳ đã đưa đến việc xuất hiện tầng nhân trong xã hội, trên địa bàn tỉnh Hải Dương nơi có khu mỏ than Mạo Khê đã sớm xuất hiện tầng lớp công nhân mỏ với số lượng khá lớn, đây chính là hạt nhân tiếp nhận tư tưởng cách mạng theo chủ nghĩa Mác - Lênin.

Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên sau khi được đồng chí Nguyễn Ái Quốc thành lập đã đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền chủ nghĩa Mác - Lênin về nước. Đón nhận tư tưởng này, ngay những năm 1926 - 1928, tại Hải Dương đã được tiếp xúc với chủ nghĩa Mác - Lênin thông qua tài liệu, sách báo cách mạng (trong đó có cuốn Đường cách mệnh) và cán bộ của Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên về hoạt động và gây dựng phong trào. Tiêu biểu như ở mỏ than Mạo Khê (Đông Triều) đồng chí Hoàng Quốc Việt đã về tuyên truyền gây dựng cơ sở cách mạng, ở thôn Thượng Cốc (xã Gia Khánh, huyện Gia Lộc) đồng chí Nguyễn Văn Hới về vận động và thành lập được Chi hội Việt Nam Cách mạng thanh niên, ở thôn Đọ Xá (Hoàng Tân, Chí Linh) và xóm Cựu Thành (thành phố Hải Dương) đồng chí Trần Cung đã thành lập được Chi hội Việt Nam Cách mạng thanh niên.

Đến giữa năm 1929, tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin đã đến được tới các làng quê trong tỉnh và hầu hết các huyện đã xây dựng được cơ sở của Hội Việt Nam cách mạng thanh niên. Bằng các hoạt động tích cực của Hội Việt Nam cách mạng thanh niên, cơ sở cách mạng trong toàn tỉnh được gây dựng, các tổ chức Công hội đỏ, Nông hội đỏ được thành lập ở nhiều nơi nhằm tập hợp lực lượng, đấu tranh và tuyên truyền giác ngộ chủ nghĩa Mác trong quần chúng. Nhiều loại tài liệu, sách báo cách mạng được đưa về Hải Dương để tổ chức học tập, tuyên truyền như: Sở giải về chủ nghĩa Mác - Lênin, Quảng Châu công xã, Ba - Lê công xã...

Tham quan Nhà tưởng niệm đồng chí Lê Thanh Nghị tại làng Thượng Cốc, xã Gia Khánh (Gia Lộc).

Chủ nghĩa Mác - Lênin đã thấm nhuần trong mỗi hành động, tinh thần cách mạng của nhân dân Hải Dương, biểu hiện bằng việc đã tổ chức nhiều hoạt động sôi nổi, công khai trong năm 1929 nhằm kỷ niệm ngày thắng lợi của Cách mạng tháng Mười Nga. Ở các huyện Thanh Hà, thành phố Hải Dương, Mạo Khê... cờ búa liềm được treo ở nhiều nơi, truyền đơn được rải, áp phích được dán ở những nơi công cộng nhằm cổ vũ tinh thần cách mạng các tầng lớp nhân dân, gây được tiếng vang, cơ sở cách mạng được củng cố. Ngày 03/02/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập, ngay sau đó vào cuối tháng 2/1930, tại khu mỏ than Mạo Khê (Đông Triều) đồng chí Nguyễn Văn Cừ thành lập Chi bộ Đảng; tháng 3/1930, tại Đọ Xá (Hoàng Tân, Chí Linh) đồng chí Trần Cung thành lập Chi bộ Đảng. Sự ra đời rất sớm của hai chi bộ Đảng trong năm 1930 đánh dấu mốc son chói lọi trong lịch sử đấu tranh cách mạng của nhân dân Hải Dương, thể hiện tinh thần yêu nước sâu sắc, ý thức giác ngộ chính trị cao và là điểm sáng, đi đầu trong quá trình đấu tranh thành lập tổ chức Đảng.

Những năm 1931 - 1935, khi cách mạng cả nước rơi vào thời kỳ đen tối thì Hải Dương nổi lên là điểm sáng cho tinh thần duy trì phong trào đấu tranh cách mạng thể hiện ở việc ngay sau khi các chi bộ Đảng được thành lập, kẻ thù điên cuồng khủng bố đàn áp, song ngọn lửa cách mạng ở Hải Dương không bao giờ lụi tắt, nó vẫn âm ỉ chờ thời cơ để bùng cháy trở lại. 

Năm 1933, đồng chí Nguyễn Lương Bằng (cán bộ của Đảng) vượt ngục thành công về Hải Dương bắt liên lạc, gây dựng lại phong trào cách mạng. Tại ấp Dọn (Bình Giang), dưới sự nuôi giấu, giúp đỡ của nhân dân địa phương, đồng chí đã tuyên truyền chủ nghĩa Mác - Lênin, in báo Công nông và gửi truyền đơn cách mạng đi nhiều nơi, móc nối các cơ sở cách mạng, duy trì hoạt động cách mạng trên quê hương Hải Dương. Tuy nhiên, thực dân Pháp tiến hành càn quét, đàn áp nên đồng chí phải chuyển đi nơi khác để đảm bảo an toàn, phong trào cách mạng đến đây mới tạm thời lắng xuống và rơi vào thời kỳ đen tối.

Đồng chí Lê Thanh Nghị - Người gây dựng lại phong trào cách mạng và thành lập các tổ chức Đảng tiền thân của Đảng bộ tỉnh Hải Dương những năm 1937 - 1940

Khi cách mạng Việt Nam có cơ hội hoạt động trở lại, để gây dựng và phát triển lại phong trào cách mạng tại tỉnh Hải Dương sau thời kỳ tạm thời lắng xuống, cuối năm 1937, đồng chí Lê Thanh Nghị được Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ cử về Hải Dương đảm nhận nhiệm vụ gây dựng lại phong trào cách mạng .

Để che mắt kẻ thù và có điều kiện tiếp xúc với quần chúng, gây dựng cơ sở cách mạng, đồng chí đã chọn khu vực huyện Ninh Giang để hoạt động nơi có lực lượng công nhân khá đông, tập trung trong nhà máy nước Ninh Giang, nhà dây thép, bến cảng. Tại đây, đồng chí đã vận động, giác ngộ được nhiều công nhân và nhân dân các vùng lân cận tham gia vào các phong trào đấu tranh của Đoàn thanh niên dân chủ, phong trào truyền bá chữ quốc ngữ, mở tủ sách, mở lớp học văn hóa tuyên truyền đường lối của Đảng, đấu tranh đòi tự do, dân chủ... Qua hoạt động một số công nhân tiến bộ đã giác ngộ và trở thành hạt nhân phong trào cách mạng.

Không dừng lại ở địa bàn Ninh Giang, đồng chí Lê Thanh Nghị đã tìm hiểu, nắm tình hình chung trong cả tỉnh, trong đó tập trung vào phong trào cách mạng ở thành phố Hải Dương, Thanh Hà, Thanh Miện… Tại thành phố Hải Dương - trung tâm tỉnh lỵ, đồng chí đã tập trung tuyên truyền giác ngộ các tầng lớp nhân dân để vận động thành lập ra các tổ chức Đoàn thanh niên dân chủ, Hội phụ nữ giải phóng, Hội ái hữu từ đó tập hợp lực lượng, giác ngộ tinh thần và nâng cao hiểu biết về sứ mệnh lịch sử của tầng lớp, giai cấp mình. Từ các tổ chức mới thành lập đã vận động thành viên mở cửa hiệu bán ảnh, báo của Đảng, tổ chức đọc các sách báo tiến bộ như Đời nay, Dân chúng, Tia sáng, Thời thế… thông qua đọc sách, báo quần chúng đã hiểu được nỗi khổ cực của người lao động, hiểu được tình hình đấu tranh.

Đầu tháng 7/1938, đồng chí đã triệu tập đại biểu Thanh niên dân chủ của các huyện Vĩnh Bảo, Thanh Hà, Thanh Miện, Ninh Giang, thành phố Hải Dương về dự Hội nghị Thanh niên dân chủ toàn tỉnh tại số nhà số 3 phố Đông Mỹ (nay là số 45 phố Bùi Thị Cúc, thành phố Hải Dương). Hội nghị thông qua chương trình hoạt động và bầu ra Ban lãnh đạo tỉnh. Hoạt động chính của Đoàn thanh niên dân chủ là đẩy mạnh tuyên truyền, vận động quần chúng đấu tranh đòi tự do dân chủ, đòi ân xá tù chính; trị, tổ chức đọc sách báo công khai của Đảng và lập các hội truyền báo chữ quốc ngữ; tổ chức vận chuyển tài liệu bí mật của Đảng từ Hà Nội về thành phố Hải Dương, xuống các huyện Thanh Hà, Thanh Miện, Vĩnh Bảo, Ninh Giang và xuống Hải Phòng. Sự kiện này có ý nghĩa quan trọng, góp phần thống nhất về tổ chức, đường lối hoạt động đấu tranh của tổ chức Thanh niên dân chủ trong toàn tỉnh. Qua phong trào hoạt động đã giác ngộ, rèn luyện và đào tạo được nhiều thanh niên ưu tú là lực lượng cốt cán của các phong trào cách mạng trên địa bàn tỉnh. 

Các thế hệ trẻ tham quan Nhà tưởng niệm.

Từ những cơ sở về nhận thức, tổ chức và phong trào hoạt động, tháng 8/1938, khi điều kiện đã chín muồi, đồng chí Lê Thanh Nghị đã chủ trì thành lập 3 chi bộ Đảng trong toàn tỉnh đó là Chi bộ Đảng nhà máy nước Ninh Giang, Chi bộ Đảng thị xã Hải Dương và Chi bộ Đảng ở xã Cổ Am (huyện Vĩnh Bảo). Với ra đời của các chi bộ Đảng đã khẳng định phong trào cách mạng ở Hải Dương được phục hồi và phát triển, đây là cơ sở về mặt tổ chức để đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động tiến tới thành lập Đảng bộ tỉnh Hải Dương khi đủ điều kiện. Thay mặt cho Xứ ủy Bắc Kỳ, đồng chí Hoàng Văn Thụ là Xứ ủy viên đã công nhận việc thành lập 3 chi bộ Đảng Cộng sản ở Hải Dương, đây là sự khẳng định mang tính chính thống của Trung ương Đảng đối với sự phục hồi của phong trào cách mạng ở Hải Dương và cách mạng Hải Dương là một bộ phận của cách mạng cả nước do Trung ương Đảng, mà trực tiếp do Xứ ủy Bắc Kỳ lãnh đạo, điều hành hoạt động.

Cuối năm 1939, trước những diễn biến mới của Chiến tranh thế giới thứ lần II và sự thay đổi về chính sách cai trị của thực dân Pháp, để tập trung lãnh đạo hiệu quả phong trào cách mạng ở các tỉnh miền Duyên hải, Xứ ủy Bắc Kỳ đã quyết định thành lập Liên tỉnh B (trong đó có tỉnh Hải Dương) và tăng cường cán bộ về chỉ đạo, củng cố cơ sở phong trào cách mạng. Đồng chí Lê Thanh Nghị được cử về phụ trách phong trào cách mạng tại Hải Dương. Dưới vai trò lãnh đạo của đồng chí Lê Thanh Nghị, các cơ sở cách mạng tiếp tục phát triển lan rộng từ Nam Sách, Chí Linh đến Kim Thành, Thanh Hà, thành phố Hải Dương. Cùng với đó là vai trò hoạt động của những đảng viên do đồng chí Lê Thanh Nghị đào tạo, rèn luyện và kết nạp giai đoạn trước đã góp phần tích cực vào việc chuẩn bị các điều kiện cần thiết đưa đến sự ra đời của Đảng bộ tỉnh Hải Dương.

Từ thực tiễn cách mạng đặt ra yêu cầu phải có sự lãnh đạo thống nhất về mặt đường lối cách mạng trong toàn tỉnh, vào ngày 10/6/1940, tại thôn Tại Xá (xã Hợp Tiến, huyện Nam Sách) đã diễn ra Hội nghị thành lập Ban Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Hải Dương để lãnh đạo phong trào cách mạng chung trong toàn tỉnh. Sự kiện này được lấy làm sự kiện thành lập Đảng bộ tỉnh Hải Dương, nó đánh dấu bước trưởng thành và phát triển về chất của phong trào cách mạng Hải Dương sau thời gian dài bị kẻ thù đàn áp, khủng bố. Đảng bộ tỉnh Hải Dương được thành lập có công lao, đóng góp rất lớn của đồng chí Lê Thanh Nghị, người vận động gây dựng phong trào, chuẩn bị điều kiện về mặt tổ chức và lực lượng cho việc thành lập.

Đảng bộ và nhân dân tỉnh Hải Dương nhận thức sâu sắc vai trò, đóng góp của đồng chí Lê Thanh Nghị với cách mạng của tỉnh khi là một trong những đồng chí lãnh đạo tiền bối có công tuyên truyền, giáo dục, gây dựng, phát triển phong trào cách mạng quê hương. Tấm gương hoạt động cách mạng của đồng chí được Đảng bộ tỉnh lấy làm hình mẫu để tuyên truyền, giáo dục cho các thế hệ cán bộ, đảng viên và nhân dân, nhất là thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước cách mạng, tinh thần tự học, tự rèn luyện và đức hy sinh cho sự nghiệp chung của dân tộc. Để ghi nhớ công lao, đóng góp và tri ân đối với đồng chí Lê Thanh Nghị - Người con ưu tú của mảnh đất Hải Dương anh hùng, năm 2002, Đảng bộ tỉnh Hải Dương đã tiến hành xây dựng nhà tưởng niệm Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Lê Thanh Nghị tại quê hương đồng chí ở xã Gia Khánh, huyện Gia Lộc để mọi người dân đến dâng hương, tưởng nhớ, học tập tấm gương cao đẹp của đồng chí và giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ mai sau. Nhà tưởng niệm đồng chí được khánh thành ngày 06/3/2004, nơi đây đã trở thành địa chỉ đỏ, điểm đến của các đoàn cán bộ, đảng viên, học sinh, sinh viên các nhà trường trên địa bàn của huyện Gia Lộc và tỉnh Hải Dương./.

Nguyễn Quang Phúc
Ủy viên Ban Thường vụ, Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Hải Dương