Văn hóa xứ Đông vừa mang đặc trưng của văn hóa Việt Nam vừa có những nét đặc trưng riêng có của người Hải Dương. Trong ảnh: Lễ hội quân tái hiện lại chiến thắng chống quân Nguyên - Mông trên sông Lục Đầu tại Lễ hội mùa thu Côn Sơn - Kiếp Bạc (ảnh tư liệu)

Vậy văn hóa xứ Đông là gì, có những đặc trưng gì? Phát huy những giá trị văn hóa đó như thế nào, bằng cách nào?

Nói đến Hải Dương, nhiều người thường gọi với cái tên xứ Ðông, bởi nơi đây vốn là trấn phên dậu phía đông của kinh thành Thăng Long xưa. Có thể khẳng định rằng truyền thống văn hiến từ ngàn xưa chính là niềm tự hào, đồng thời là cội nguồn tạo nên sức sống mãnh liệt, sức bật mạnh mẽ của mảnh đất Hải Dương trong phát triển kinh tế - xã hội.

Văn hóa xứ Đông vừa mang đặc trưng của văn hóa Việt Nam vừa có những nét đặc trưng riêng có của người Hải Dương, của vùng đất được mệnh danh là "địa linh, nhân kiệt". 

Văn hóa xứ Đông có bề dày lịch sử thể hiện qua những di tích lịch sử văn hóa. Mảnh đất Hải Dương hiện đang lưu giữ khối lượng lớn văn hóa vật thể và phi vật thể đa dạng, độc đáo với 1.098 di tích lịch sử, văn hóa, danh thắng. Từ những dấu ấn thời kỳ đồ đá cũ có niên đại trên 3 vạn năm ở hang Thánh Hóa, núi Nhẫm Dương, đến những di chỉ, di vật có giá trị của thời đại đồ đồng tại Ðồi Thông (Kinh Môn), Hữu Chung (Tứ Kỳ), làng Gọp (Thanh Hà)... Văn hóa Lý, Trần, Lê, Nguyễn là dòng chảy liên tục và rực sáng trên vùng đất này, đã tạo nên một không gian văn hóa đặc biệt - nơi kết hợp hài hòa cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ với chiều sâu lịch sử và tâm linh với 127 di tích được xếp hạng quốc gia, quốc gia đặc biệt mà tiêu biểu là Côn Sơn - Kiếp Bạc, Phượng Hoàng (Chí Linh). Hải Dương cũng là nơi lưu giữ lịch sử về 3 danh nhân vĩ đại, đó là Trần Hưng Ðạo - danh nhân quân sự, Nguyễn Trãi - danh nhân văn hóa, Chu Văn An - "người thầy của muôn đời". 

Văn hóa xứ Ðông là truyền thống của những phong tục, tập quán, lối sống tốt đẹp, lành mạnh của cộng đồng dân cư Hải Dương xưa và nay, được lưu truyền và thể hiện qua các lễ hội truyền thống. Điển hình là lễ hội Côn Sơn (mùa xuân), lễ hội đền Kiếp Bạc (mùa thu), là hai trong những lễ hội lớn nhất của cả nước và nhiều lễ hội truyền thống khác. Các lễ hội đều có các hoạt động đám rước lớn và các trò chơi dân gian đặc sắc, như: trò thuỷ chiến (lễ hội đền Kiếp Bạc), bơi chải (lễ hội đền Quát), đánh gậy (lễ hội đền Cuối), hát chầu văn (Ninh Giang), trò đánh bệt (lễ hội đền Sượt, TP Hải Dương), thi nấu cơm (lễ hội chùa Hào Xá, Thanh Hà), đu tiên, leo núi, du xuân (lễ hội Côn Sơn)... Với 566 lễ hội được khôi phục, lễ hội xứ Ðông mang đậm yếu tố lịch sử, phong tục, tín ngưỡng, tôn giáo, cầu mong quốc thái dân an, mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, ngợi ca những bậc tiền nhân, anh hùng dân tộc có công với dân với nước, thể hiện đạo lý "uống nước nhớ nguồn", hướng đến sự cao đẹp chân - thiện- mỹ.  

Xứ Ðông còn nổi tiếng là một trong những cái nôi của nghệ thuật hát chèo của vùng đồng bằng Bắc Bộ. "Chiếng chèo Ðông" với những nghệ nhân tên tuổi như: Phạm Thị Trân, Trùm Thịnh, Trùm Bông, cố Nghệ sĩ Nhân dân Trịnh Thị Lan, Minh Lý... có công lao to lớn trong việc xây dựng và phát triển nghệ thuật hát chèo Việt Nam. Ngoài ra còn lưu giữ nhiều loại hình văn nghệ dân gian như nghệ thuật tuồng, múa rối nước, xiếc, hát ca trù, hát trống quân, hát đối, hát ru, ca dao, tục ngữ. Vốn văn hóa truyền thống phong phú ấy đã bộc lộ những nét nhuần nhị, trữ tình, lạc quan, đầy lãng mạn trong tính cách của người xứ Ðông.
 

Văn hóa xứ Ðông mang đặc trưng của sự cần cù lao động, sáng tạo. Từ đó đã tạo ra những sản vật nức tiếng như vải thiều Thanh Hà

Văn hóa xứ Ðông mang đặc trưng của sự cần cù lao động, sáng tạo, được hình thành, đi lên bằng sức lao động của con người trên mảnh đất này. Họ đã tạo ra những sản vật truyền thống như gạo nếp cái hoa vàng (Kinh Môn), vải thiều (Thanh Hà), dưa hấu (Gia Lộc), na dai, chuối mật (Chí Linh). Hay những món ăn đặc sản nổi tiếng khắp trong và ngoài nước như bánh đậu xanh, bánh khảo, bánh cuốn, nem chua (TP Hải Dương), bánh gai (Ninh Giang), bánh đa Kẻ Sặt (Bình Giang), rượu Phú Lộc (Cẩm Giàng), giò chả (Gia Lộc), mắm rươi, chả rươi (Tứ Kỳ), mắm cáy (Thanh Hà)...

Hải Dương còn là quê hương của nhiều làng nghề truyền thống danh tiếng như chạm khắc đá Kính Chủ (Kinh Môn), chạm khắc gỗ Ðông Giao (Cẩm Giàng), kim hoàn Châu Khê (Bình Giang), gốm Chu Ðậu (Nam Sách), khắc ván in Hồng Lục - Liễu Tràng (Gia Lộc), thêu Xuân Nẻo (Tứ Kỳ)... Những sản phẩm từ các làng nghề truyền thống này thể hiện sự sáng tạo khéo léo, tài hoa của người xứ Ðông.

Văn hóa xứ Đông nổi bật là truyền thống hiếu học. Thời kỳ phong kiến, Hải Dương là một trong những địa phương đứng đầu về số lượng tiến sĩ nho học của cả nước với 472 người, trong đó có 11 trạng nguyên, có "Làng tiến sĩ" Mộ Trạch (Bình Giang) với 39 tiến sĩ. Văn miếu Mao Ðiền (Cẩm Giàng) minh chứng cho truyền thống hiếu học của người xứ Ðông. Nhiều tiến sĩ nho học của Hải Dương là những tác giả nổi tiếng, để lại cho ngày nay hàng trăm tác phẩm có giá trị trên các lĩnh vực chính trị, quân sự, khoa học, văn học, ngoại giao như: Nguyễn Trãi, Tuệ Tĩnh, Mạc Ðĩnh Chi, Phạm Sư Mạnh, Vũ Hữu, Nguyễn Dữ...

Trong nhiều năm gần đây, Hải Dương đều nằm trong tốp đầu của cả nước về chất lượng giáo dục phổ thông, có nhiều học sinh tham gia các cuộc thi học sinh giỏi quốc gia, quốc tế và đoạt nhiều giải cao.

Như vậy, có thể thấy cốt lõi của văn hóa xứ Đông - Hải Dương chứa đựng đầy đủ và đậm nét những giá trị của văn hóa Việt Nam và những truyền thống của người Hải Dương, đó là lòng yêu nước, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng; lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý; đức tính cần cù, sáng tạo; sự tinh tế, tính giản dị; hiếu học, khéo léo, tài hoa, lạc quan, quyết tâm, vượt khó... Những người con của Hải Dương luôn tự hào về những truyền thống văn hóa tốt đẹp của quê hương và đang nỗ lực kế thừa, phát huy những truyền thống đó trong cuộc sống hôm nay.